Urlop opiekuńczy to jedno z najnowszych uprawnień pracowniczych wprowadzonych do Kodeksu pracy. Obowiązuje od 26 kwietnia 2023 roku i jest uregulowany w art. 173¹ KP. Jego celem jest zapewnienie pracownikowi możliwości osobistego zaopiekowania się osobą, która wymaga znacznego wsparcia z powodów zdrowotnych. W 2025 roku nadal przysługuje on w wymiarze pięciu dni, niezależnie od wymiaru etatu, rodzaju umowy czy stażu pracy. Niewykorzystany urlop nie przechodzi na kolejny rok kalendarzowy.
Prawo do skorzystania z tego uprawnienia dotyczy przede wszystkim najbliższej rodziny – dziecka, rodzica oraz małżonka. Z przepisu wynika także, że z urlopu można skorzystać w przypadku konieczności opieki nad osobą mieszkającą w tym samym gospodarstwie domowym, nawet jeśli nie jest spokrewniona z pracownikiem. Oznacza to, że urlopem opiekuńczym może być objęty również partner życiowy czy inny współlokator, pod warunkiem że istnieje wspólnota domowa i rzeczywista potrzeba opieki. Z drugiej strony katalog osób uprawnionych jest zamknięty – nie można wziąć tego urlopu np. na teściów, dziadków czy wnuki, o ile nie zamieszkują oni razem z pracownikiem.
Urlop opiekuńczy ma charakter szczególny. Nie należy mylić go ani ze zwolnieniem lekarskim na opiekę nad dzieckiem, ani z urlopem wypoczynkowym. Kluczowa różnica polega na tym, że urlop opiekuńczy jest bezpłatny. Przepisy nie przewidują żadnego wynagrodzenia ani świadczeń pieniężnych z tego tytułu. Oznacza to, że pracownik, korzystając z pięciu dni wolnych, nie otrzymuje wynagrodzenia ani zasiłku. Jednocześnie czas ten jest wliczany do stażu pracy i zachowuje ciągłość uprawnień pracowniczych, takich jak prawo do urlopu wypoczynkowego czy nagród jubileuszowych. W praktyce jednak powoduje to, że wielu pracowników woli korzystać ze zwolnienia lekarskiego, które daje prawo do zasiłku chorobowego, zamiast wybierać dni bezpłatne.
Pojawia się również pytanie, co dzieje się w przypadku, gdy w trakcie urlopu opiekuńczego pracownik zachoruje. Samo wystawienie zwolnienia lekarskiego nie przerywa tego urlopu. Pracownik nie nabywa prawa do wynagrodzenia chorobowego za dni, w których już korzystał z urlopu opiekuńczego. Dopiero po jego zakończeniu, jeśli choroba trwa dłużej, zaczyna przysługiwać zasiłek chorobowy zgodnie z zasadami ogólnymi.
Aby skorzystać z urlopu opiekuńczego, należy złożyć do pracodawcy wniosek najpóźniej jeden dzień przed planowaną nieobecnością. Dokument ten można przekazać zarówno w formie papierowej, jak i elektronicznej. Powinien on zawierać dane osoby wymagającej opieki, przyczynę konieczności udzielenia urlopu, stopień pokrewieństwa z pracownikiem, a w przypadku osoby niespokrewnionej – adres jej zamieszkania. We wniosku wskazuje się także planowany wymiar dni wolnych i konkretne daty. Co istotne, pracodawca nie może wymagać od pracownika dokumentacji medycznej czy zaświadczenia lekarskiego potwierdzającego stan zdrowia osoby, nad którą będzie sprawowana opieka.
Podstawę prawną do udzielania urlopu opiekuńczego stanowią przepisy Kodeksu pracy oraz ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Z jednej strony ustawodawca stworzył pracownikom dodatkową możliwość zapewnienia opieki bliskim, z drugiej – brak prawa do wynagrodzenia sprawia, że jest to rozwiązanie wykorzystywane rzadziej niż inne formy usprawiedliwionej nieobecności w pracy.