Ochrona sygnalistów w Polsce została uregulowana ustawą z dnia 14 czerwca 2024 r. o ochronie sygnalistów, która weszła w życie 25 września 2024 r. Ustawa ta implementuje dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1937 z 23 października 2019 r. Jej głównym celem jest zapewnienie osobom zgłaszającym naruszenia prawa (sygnalistom) skutecznej ochrony przed działaniami odwetowymi oraz stworzenie bezpiecznych kanałów do przekazywania takich informacji.
Kim jest sygnalista?
Sygnalistą jest osoba fizyczna, która zgłasza lub ujawnia publicznie informacje o naruszeniu prawa, uzyskane w kontekście związanym z pracą. Może to być pracownik, współpracownik, stażysta, wolontariusz, a nawet kandydat do pracy. Ważne jest, że ochrona przysługuje niezależnie od formy świadczenia pracy lub pełnienia służby, w tym na podstawie umów cywilnoprawnych czy prowadzenia działalności gospodarczej.
Zakres naruszeń podlegających zgłoszeniu
Ustawa określa katalog naruszeń, które mogą być zgłaszane przez sygnalistów. Obejmuje on m.in.:
- korupcję,
- zamówienia publiczne,
- usługi, produkty i rynki finansowe,
- przeciwdziałanie praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu,
- bezpieczeństwo produktów i ich zgodność z wymogami,
- bezpieczeństwo transportu,
- ochronę środowiska,
- bezpieczeństwo żywności i pasz,
- zdrowie publiczne,
- ochronę konsumentów.
Podmioty mogą rozszerzać ten katalog o inne rodzaje naruszeń wynikające z regulacji wewnętrznych czy standardów etycznych obowiązujących w organizacji.
Procedury zgłaszania naruszeń
Ustawa wprowadza obowiązek ustanowienia wewnętrznych procedur zgłaszania naruszeń prawa i podejmowania działań następczych. Podmioty zatrudniające co najmniej 50 pracowników są zobowiązane do wdrożenia takich procedur. Zgłoszenia mogą być dokonywane w formie pisemnej, ustnej lub elektronicznej. Sygnalista ma również możliwość wnioskowania o bezpośrednie spotkanie w celu dokonania zgłoszenia.
Ochrona sygnalistów przed działaniami odwetowymi
Sygnalistom przysługuje ochrona przed wszelkimi działaniami odwetowymi, takimi jak:
- rozwiązanie lub wypowiedzenie umowy o pracę,
- obniżenie wynagrodzenia,
- zmiana miejsca pracy,
- pominięcie przy awansie,
- nękanie czy dyskryminacja.
W przypadku doznania szkody w wyniku działań odwetowych, sygnalista ma prawo do odszkodowania w wysokości nie niższej niż przeciętne miesięczne wynagrodzenie w gospodarce narodowej w poprzednim roku. Osoby, które poniosły szkodę z powodu świadomego zgłoszenia nieprawdziwych informacji przez sygnalistę, mają prawo do odszkodowania lub zadośćuczynienia za naruszenie dóbr osobistych.
Sankcje za naruszenie przepisów
Ustawa przewiduje sankcje za działania mające na celu uniemożliwienie lub utrudnienie dokonania zgłoszenia, a także za podejmowanie działań odwetowych wobec sygnalistów. Osobom dopuszczającym się takich czynów grozi grzywna, kara ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Świadome dokonanie niezgodnego z prawdą zgłoszenia lub ujawnienia publicznego jest również przestępstwem.
Obowiązki pracodawców
Pracodawcy są zobowiązani do:
- wyznaczenia jednostki lub osoby odpowiedzialnej za przyjmowanie zgłoszeń,
- wdrożenia procedury zgłoszeń wewnętrznych,
- zapewnienia poufności tożsamości sygnalisty,
- podejmowania działań następczych po otrzymaniu zgłoszenia.
Niedopełnienie tych obowiązków może skutkować nałożeniem kar finansowych oraz odpowiedzialnością karną.
Podstawy ochrony sygnalistów w Polsce i kluczowe zmiany
Ochrona sygnalistów to kluczowy element budowania przejrzystych i etycznych standardów w instytucjach publicznych oraz prywatnych. W Polsce regulacje dotyczące sygnalistów zostały ujednolicone na podstawie ustawy z dnia 14 czerwca 2024 r., która wdraża unijną Dyrektywę 2019/1937. Jej głównym celem jest zapewnienie osobom zgłaszającym nieprawidłowości skutecznej ochrony prawnej, w tym zabezpieczenie przed działaniami odwetowymi.
Podstawy ochrony sygnalistów
Ochrona sygnalistów opiera się na kilku fundamentalnych założeniach:
- Zabezpieczenie przed działaniami odwetowymi
Sygnalista nie może być zwolniony, zdegradowany, zastraszany ani nękany w jakikolwiek sposób w związku ze zgłoszeniem naruszenia. Dotyczy to zarówno umów o pracę, jak i umów cywilnoprawnych czy działalności gospodarczej. - Poufność danych zgłaszającego
Tożsamość sygnalisty musi być chroniona na każdym etapie postępowania – zarówno w zgłoszeniach wewnętrznych (np. w firmach), jak i zewnętrznych (do organów nadzorczych). - Obowiązek wdrożenia procedur zgłaszania naruszeń
Organizacje zatrudniające minimum 50 pracowników muszą ustanowić wewnętrzny system zgłaszania naruszeń i informować o jego funkcjonowaniu. - Dostęp do różnych kanałów zgłoszeń
Sygnaliści mogą korzystać z:- Kanałów wewnętrznych – w organizacji, np. za pośrednictwem wyznaczonego działu lub zewnętrznych platform.
- Kanałów zewnętrznych – zgłoszenia do organów publicznych (np. UOKiK, prokuratury).
- Ujawnienia publicznego – jeśli nie podjęto działań w wyniku wcześniejszych zgłoszeń lub istnieje bezpośrednie zagrożenie dla interesu publicznego.
- Sankcje za represje wobec sygnalistów
Wszelkie działania odwetowe wobec sygnalistów są zagrożone karami finansowymi oraz odpowiedzialnością karną, w tym możliwością pozbawienia wolności do 2 lat.
Co się zmieniło?
Przed wejściem w życie ustawy ochrona sygnalistów w Polsce była fragmentaryczna i często nieskuteczna. Nowe przepisy przyniosły kilka istotnych zmian:
1. Jasna definicja sygnalisty
Wcześniej osoby zgłaszające naruszenia nie miały jednolitej ochrony. Teraz sygnalistą może być każda osoba, która dowiedziała się o nieprawidłowościach w kontekście zawodowym – nie tylko pracownik, ale również współpracownik, stażysta, kontrahent czy były pracownik.
2. Obowiązek wdrożenia systemów zgłoszeń
Firmy i instytucje muszą teraz wdrożyć systemy do przyjmowania zgłoszeń i reagowania na nie. Wcześniej takie rozwiązania były stosowane głównie w dużych korporacjach lub sektorach regulowanych (np. bankowość).
3. Nowe mechanizmy ochrony przed odwetem
Ochrona sygnalistów obejmuje teraz nie tylko sytuacje związane z zatrudnieniem, ale także inne formy represji, np. odmowę przyznania dotacji, zakaz współpracy czy utratę zamówienia publicznego.
4. Możliwość ujawnienia publicznego
Sygnalista może upublicznić informacje, jeśli wcześniej podjęte działania nie przyniosły skutku lub istnieje zagrożenie dla życia, zdrowia czy interesu publicznego.
5. Sankcje za niezgodne z prawem działania wobec sygnalistów
Pracodawcy, którzy represjonują sygnalistów lub ignorują obowiązek wdrożenia systemu zgłoszeń, mogą ponosić konsekwencje prawne – grzywny, odszkodowania, a nawet kary więzienia.
Czy sygnalista nie będzie kojarzony z donosicielem?
Przez lata w polskiej kulturze funkcjonował negatywny stereotyp donosiciela, co sprawiało, że zgłaszanie naruszeń było często postrzegane jako działanie nieetyczne. Nowe przepisy mają na celu zmianę tej narracji poprzez:
- Podkreślenie społecznej roli sygnalistów
Sygnaliści nie donoszą dla własnych korzyści, lecz działają w interesie publicznym – chronią uczciwość, bezpieczeństwo i praworządność. - Anonimizację i ochronę przed represjami
Obowiązek zachowania poufności eliminuje strach przed ujawnieniem tożsamości sygnalisty, co zmniejsza ryzyko ostracyzmu społecznego. - Kampanie edukacyjne
Coraz więcej organizacji promuje pozytywne podejście do sygnalistów, wskazując na ich rolę w eliminowaniu korupcji i nadużyć. - Dobre praktyki międzynarodowe
W krajach zachodnich sygnaliści od dawna pełnią kluczową rolę w ochronie demokracji i rynku. Polska zmierza w tym samym kierunku.
Nowe regulacje dotyczące sygnalistów to krok w stronę większej przejrzystości i bezpieczeństwa w miejscach pracy. Wprowadzenie mechanizmów ochrony, sankcji za działania odwetowe i obowiązku wdrożenia procedur zgłaszania naruszeń sprawia, że zgłaszanie nieprawidłowości staje się bardziej akceptowane społecznie. Dzięki temu sygnaliści powinni być postrzegani nie jako donosiciele, lecz jako osoby dbające o dobro wspólne.